Dakloze EU-burgers hebben wél recht op Nederlandse opvang

Dion Kramer is universitair docent Europees Recht aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij promoveerde in 2020 aan deze universiteit op een proefschrift over de sociale rechten van EU-burgers in Nederland.

Dakloosheid onder EU-burgers in Nederland is de schaduwzijde van een economisch systeem gebouwd op Europese arbeidsmigratie. Voor de Nederlandse economie zijn vooral Midden- en Oost-Europese burgers ‘ideale’ arbeidskrachten: zij werken veel tegen significant lagere lonen en maken bovendien nauwelijks gebruik van de Nederlandse sociale zekerheid. Zonder hun inzet zouden complete sectoren als de kas- en tuinbouw, de vleesindustrie, de bouw en de logistiek grotendeels op hun gat liggen. Ook zijn zij absoluut onmisbaar voor de megadistributiecentra van Albert Heijn, Bol.com en allerhande multinationals.

De economische bijdrage die EU-burgers uit Midden- en Oost-Europa aan Nederland leveren staat in schril contrast met de manier waarop zij hier worden behandeld. De meerderheid werkt op basis van tijdelijke en flexibele contracten voor uitzendbureaus. Die zorgen ook vaak voor huisvesting, waarbij de huur automatisch wordt ingehouden op het loon. Hierdoor zijn zij dubbel afhankelijk van hun werkgever: bij ontslag verliezen zij naast hun baan ook een dak boven hun hoofd.

De mythe lijkt te bestaan dat dak- en thuisloze EU-burgers vervolgens officieel ‘niet-rechthebbend’ zouden zijn en dus niet in aanmerking komen voor de Nederlandse noodopvang. De Rijksoverheid zou gemeenten zelfs hebben verboden om daklozen uit Midden- en Oost-Europa op te vangen voordat zij langer dan vijf jaar hier verblijven. Dit om ‘misbruik van het sociaal vangnet te voorkomen’.

Deze opvatting is juridisch onjuist. Als EU-burgers dienen Europese arbeidsmigranten in beginsel hetzelfde behandeld te worden als Nederlanders. Al in 2013 bepaalde de Centrale Raad van Beroep dat wanneer EU-burgers langer dan drie maanden in Nederland verblijven zij in beginsel recht hebben op sociale bijstand. Middels het ‘koppelingsbeginsel’ geldt exact hetzelfde voor Wmo-voorzieningen als de noodopvang. Dit is óók het geval wanneer EU-burgers niet staan ingeschreven in de Basisregistratie Personen, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt. Het kennelijke verbod van de Nederlandse regering om opvang te bieden aan Midden- en Oost-Europeanen die niet langer dan vijf jaar in Nederland verblijven is daarom discriminerend en volstrekt in strijd met de wet.

De gelijke rechten van EU-burgers zijn uiteraard niet onbeperkt. Voor een rechtmatig verblijf in Nederland dienen EU-burgers (parttime) werkzaam te zijn, een (kort) arbeidsverleden te hebben of over voldoende middelen van bestaan te beschikken. De crux is echter dat gemeenten en opvanglocaties deze voorwaarden zelf niet mogen toetsen maar dit moeten overlaten aan de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Pas als de IND besloten heeft het verblijfsrecht te beëindigen, mogen gemeenten EU-burgers de toegang tot de opvang weigeren en kan de Dienst Terugkeer en Vertrek eventueel over gaan tot uitzetting. Sinds 2013 zijn jaarlijks honderden dakloze EU-burgers Nederland uitgezet, ook al keert een deel van hen ironisch genoeg weer terug in een Europa zonder grenscontroles.

Een begin van een oplossing ligt allereerst bij het verbeteren van de arbeidsverhouding en leefomstandigheden van arbeidsmigranten. Velen zijn volledig overgeleverd aan de grillen van hun werkgever wat betreft hun baan en huisvesting, en genieten als uitzendkrachten nauwelijks ontslagbescherming onder een vrijwel uitgeholde cao. Met als gevolg dat werkgevers vorige winter doodleuk hun overbodige werknemers op straat of zelfs op de stoep van de crisisopvang konden zetten. Vanuit dit oogpunt is het niet vreemd dat de gemeente Rotterdam de komende jaren wil inzetten op het beschermen van EU-burgers tegen uitbuiting, overbewoning en malafide arbeidsconstructies. De wettelijke ontkoppeling van huur- en arbeidscontract, de belangrijkste aanbeveling van het Aanjaagteam Bescherming Arbeidsmigranten onder leiding van Emile Roemer uit 2020, lijkt daarbij onontbeerlijk.

Een tweede oplossing ligt bij gespecialiseerde opvangvoorzieningen voor EU-burgers. De uitweg uit dakloosheid kan bij de één bestaan uit tijdelijke noodopvang en hulp bij het vinden van nieuw werk en bij de ander uit een verwijzing naar een afkickkliniek of begeleide terugkeer naar het thuisland. Zo bestaat in Amsterdam al sinds jaar en dag inloophuis AMOC voor gestrande EU-burgers, maar ook in Rotterdam wordt nu officieel een speciale opvang gelanceerd. De financiering van deze initiatieven hoeft echter niet uit ‘Den Haag’ of uit de krappe budgetten van de gemeenten zelf te komen. De Europese Commissie heeft namelijk aangegeven dat de miljarden uit het Europese coronaherstelfonds ingezet mogen worden om dakloosheid te bestrijden. Ook symbolisch zou dit een belangrijke stap zijn. Het zorgt ervoor dat de EU niet langer alleen de successen van Europese arbeidsmigratie zal bejubelen, maar ook medeverantwoordelijkheid gaat dragen voor de negatieve maatschappelijke gevolgen hiervan op lokaal niveau.

Tekst: Dion Kramer I Fotografie: Vincent Fitz-Jim